بدن انسان برای حفظ تعادل، رشد، متابولیسم و تولیدمثل به تنظیم دقیق هورمون‌ها نیاز دارد. این وظیفه حیاتی بر عهده «غدد درون‌ریز» (Endocrine glands) است؛ ساختارهایی کوچک اما بسیار مهم که در سرتاسر بدن قرار دارند. اما غدد درون ریز چیست؟ چگونه کار می‌کنند؟ چه بیماری‌هایی ممکن است از اختلال عملکرد آن‌ها ناشی شود؟ در این مقاله، به‌زبان ساده ولی دقیق و علمی به همه این پرسش‌ها پاسخ می‌دهیم.
غدد درون‌ریز یعنی چه؟ عملکرد و ساختار
غده درون‌ریز چیست؟ غدد درون‌ریز مجموعه‌ای از اندام‌ها هستند که بدون داشتن مجرا، هورمون‌ها را مستقیماً وارد جریان خون می‌کنند. این هورمون‌ها پیام‌رسان‌های شیمیایی‌اند که به تنظیم عملکرد اندام‌های مختلف کمک می‌کنند.
در واقع، وقتی می‌پرسیم درون‌ریز یعنی چه، به سیستمی اشاره داریم که برخلاف غدد برون‌ریز (مانند غدد بزاقی)، ترشحات خود را نه به بیرون از بدن بلکه به درون جریان خون می‌فرستد.
انواع غدد درون‌ریز کدامند؟
یکی از پرسش‌های رایج این است: کدام غده درون‌ریز است؟ و کدام غده درون‌ریز نیست؟ در ادامه، لیستی از غدد درون‌ریز اصلی بدن را مشاهده می‌کنید:
- هیپوتالاموس
هیپوتالاموس بخشی از مغز است که مانند یک پایگاه فرماندهی، عملکرد غده هیپوفیز را از طریق ترشح هورمون‌های آزادکننده و مهارکننده تنظیم می‌کند و در حفظ دمای بدن، تعادل آب و غذا، خواب و واکنش به استرس نقش دارد.
- هیپوفیز
غده هیپوفیز که در زیر مغز قرار دارد، با ترشح هورمون‌هایی مانند هورمون رشد، پرولاکتین، TSH، ACTH و LH/FSH تنظیم فعالیت‌های مهمی از جمله رشد، شیردهی، عملکرد تیروئید، غدد فوق کلیوی و غدد جنسی را بر عهده دارد.
- تیروئید
تیروئید غده‌ای پروانه‌ای‌شکل در جلوی گردن است که با تولید هورمون‌های T3 و T4 سرعت متابولیسم بدن، دمای بدن، ضربان قلب و رشد و تکامل سیستم عصبی را کنترل می‌کند.
- پاراتیروئید
چهار غده کوچک در پشت تیروئید که با ترشح هورمون پاراتورمون، میزان کلسیم و فسفر خون را تنظیم کرده و در سلامت استخوان‌ها و عملکرد عصبی-عضلانی نقش حیاتی دارند.
- غدد فوق کلیوی (آدرنال)
این غدد که روی کلیه‌ها قرار دارند، شامل دو بخش قشر (تولیدکننده کورتیزول، آلدوسترون) و مغز (تولیدکننده آدرنالین و نورآدرنالین) هستند و در تنظیم پاسخ به استرس، فشار خون، متابولیسم و تعادل الکترولیتی فعالیت دارند.
- پانکراس (بخش درون‌ریز لوزالمعده)
در پانکراس، سلول‌های لانگرهانس با ترشح انسولین و گلوکاگون، سطح قند خون را متعادل می‌کنند و اختلال در عملکرد آن‌ها منجر به دیابت نوع ۱ یا ۲ می‌شود.
- غدد جنسی (تخمدان در زنان و بیضه در مردان)
تخمدان‌ها در زنان و بیضه‌ها در مردان هورمون‌های جنسی از جمله استروژن، پروژسترون و تستوسترون را تولید می‌کنند که در بلوغ، چرخه قاعدگی، باروری و ویژگی‌های ثانویه جنسی تأثیر دارند.
- غده صنوبری (پینه‌آل)
این غده کوچک در مرکز مغز قرار دارد و با ترشح ملاتونین چرخه خواب و بیداری بدن را تنظیم کرده و نقش مؤثری در تنظیم ساعت بیولوژیک بدن دارد.
تفاوت غدد درون‌ریز و برون‌ریز
برای فهم بهتر موضوع، توجه به تفاوت این دو گروه از غدد ضروری است:
| ویژگی | غدد درون‌ریز | غدد برون‌ریز |
|---|---|---|
| خروج ترشح | به داخل خون | به بیرون از بدن یا به مجرا |
| مثال | تیروئید، پانکراس | غدد بزاقی، غدد عرق |
| نقش | تنظیم عملکرد داخلی بدن | شرکت در هضم یا ترشحات خارجی |
بیماری غدد درون‌ریز چیست؟
اختلال در هرکدام از این غدد می‌تواند منجر به بیماری‌های هورمونی شود. بیماری غدد درون‌ریز چیست؟ معمولاً به شرایطی گفته می‌شود که در آن، یک یا چند غده هورمون را بیش از حد یا کمتر از حد طبیعی ترشح می‌کنند.
مهم‌ترین بیماری‌های غدد درون‌ریز
کم‌کاری تیروئید (هیپوتیروئیدیسم) زمانی رخ می‌دهد که غده تیروئید قادر به تولید کافی هورمون‌های تیروئیدی نیست، که در نتیجه آن متابولیسم بدن کند می‌شود و فرد دچار خستگی مزمن، یبوست، افزایش وزن، احساس سرما، افسردگی و ریزش مو می‌گردد؛ در کودکان نیز این مشکل می‌تواند رشد ذهنی و جسمی را به‌شدت مختل کند.
پرکاری تیروئید (هیپرتیروئیدیسم) برعکس آن، به معنای ترشح بیش از حد هورمون‌های تیروئیدی است که باعث افزایش متابولیسم، تعریق بیش از حد، کاهش وزن بدون دلیل، لرزش دست‌ها، اضطراب، تپش قلب و بی‌خوابی می‌شود؛ در زنان ممکن است باعث بی‌نظمی قاعدگی شود.
دیابت شیرین (دیابت نوع ۱ و ۲)
دیابت نوع ۱ یک بیماری خودایمنی است که در آن سلول‌های بتا در پانکراس توسط سیستم ایمنی بدن تخریب می‌شوند و انسولین به‌طور کامل یا تقریبا کامل تولید نمی‌شود. این بیماری اغلب در کودکان و نوجوانان آغاز می‌شود و علائمی مانند تشنگی مفرط، تکرر ادرار، کاهش وزن ناگهانی و ضعف عمومی دارد.
دیابت نوع ۲ که شیوع بیشتری دارد، اغلب در سنین بزرگسالی بروز می‌کند و ناشی از مقاومت سلول‌های بدن به انسولین یا کاهش تدریجی ترشح آن است. چاقی، سبک زندگی کم‌تحرک، و تغذیه ناسالم از عوامل اصلی بروز این نوع دیابت هستند. اگر درمان نشود، می‌تواند به مشکلات جدی در کلیه‌ها، چشم‌ها، اعصاب و عروق منجر شود.
سندرم کوشینگ و بیماری آدیسون
سندرم کوشینگ زمانی ایجاد می‌شود که غدد فوق کلیوی (آدرنال) بیش‌ازحد هورمون کورتیزول ترشح کنند. علائم این بیماری شامل چاقی شکمی، صورت گرد و پف‌کرده، خطوط بنفش روی پوست، ضعف عضلانی، پوکی استخوان، افزایش قند خون و اختلالات روانی مانند افسردگی یا اضطراب است.
بیماری آدیسون حالتی است که در آن غدد فوق کلیوی به دلایل خودایمنی یا عفونتی، دیگر توانایی تولید کافی کورتیزول و آلدوسترون را ندارند. نشانه‌های اصلی آن شامل خستگی شدید، کاهش اشتها، کاهش فشار خون، کاهش وزن و تیره شدن پوست (به‌ویژه در نواحی چین‌دار) هستند. در موارد شدید، بحران آدیسون می‌تواند تهدیدکننده زندگی باشد.
ناباروری و اختلالات جنسی
عملکرد نادرست غدد جنسی (تخمدان‌ها در زنان و بیضه‌ها در مردان) می‌تواند باعث کاهش یا افزایش ترشح هورمون‌های جنسی مانند استروژن، پروژسترون و تستوسترون شود. در زنان، این اختلال می‌تواند منجر به آمنوره (قطع قاعدگی)، سندرم تخمدان پلی‌کیستیک، یا ناتوانی در بارداری شود. در مردان، کاهش تستوسترون ممکن است منجر به کاهش میل جنسی، اختلال در نعوظ و کاهش تعداد اسپرم شود. همچنین مشکلات غده هیپوفیز و هیپوتالاموس نیز می‌تواند در تنظیم این غدد اختلال ایجاد کند.
اختلال رشد در کودکان
این مشکل معمولاً به علت کمبود ترشح هورمون رشد از هیپوفیز یا اختلال در گیرنده‌های این هورمون در بافت‌های بدن اتفاق می‌افتد. کودکانی که دچار این اختلال هستند معمولاً نسبت به همسالان خود قد کوتاه‌تری دارند، اما رشد سر و بدن به‌طور نسبی هماهنگ نیست. تشخیص زودهنگام با استفاده از تست‌های هورمونی و تصویربرداری از هیپوفیز، و درمان با تزریق منظم هورمون رشد می‌تواند به بهبود قابل توجه قد و کیفیت زندگی این کودکان منجر شود.
چه زمانی باید به دکتر غدد درون‌ریز مراجعه کنیم؟
اگر با علائمی مانند تغییر ناگهانی در وزن، ریزش مو، خستگی مفرط، قند خون غیرطبیعی، یا بی‌نظمی قاعدگی مواجه هستید، بهتر است با یک دکتر غدد درون‌ریز و متابولیسم مشورت کنید. پزشکان غدد تخصص بالایی در تشخیص و درمان این اختلالات دارند.
متخصص غدد درون‌ریز چه می‌کند؟
متخصص این حوزه:
- آزمایش‌های هورمونی را تجویز و تفسیر می‌کند.
- اختلالات مربوط به غدد را با دارو یا در موارد خاص با جراحی درمان می‌کند.
- در کنار متخصص تغذیه، برای بیماران دیابتی برنامه‌ریزی درمانی انجام می‌دهد.
نتیجه‌گیری
غدد درون‌ریز نقش بی‌بدیلی در سلامت بدن دارند. تنظیم متابولیسم، رشد، تولیدمثل، تعادل الکترولیتی و چرخه خواب تنها بخش کوچکی از وظایف آن‌هاست. آگاهی از عملکرد این غدد، شناخت علائم بیماری و مراجعه به‌موقع به پزشک، می‌تواند از پیشرفت بسیاری از بیماری‌های مزمن جلوگیری کند.
سوالات متداول (FAQ)
سوالات مربوط به غدد درون ریز
غدد درون‌ریز چه غددی هستند؟
غددی مانند تیروئید، هیپوفیز، فوق کلیوی و پانکراس که هورمون‌ها را مستقیماً وارد خون می‌کنند.
کدام غده درون‌ریز نیست؟
غددی مانند غدد عرقی و بزاقی که ترشحات خود را به بیرون از بدن می‌ریزند، جزو غدد برون‌ریز محسوب می‌شوند.
درون‌ریز چیه؟
درون‌ریز به سیستمی از غدد گفته می‌شود که ترشحات‌شان (هورمون‌ها) وارد خون می‌شود و بر سلول‌های دوردست اثر می‌گذارد.
بیماری‌های غدد درون‌ریز چه خطراتی دارند؟
ممکن است منجر به دیابت، ناباروری، اختلال در رشد، پوکی استخوان یا اختلالات روانی شوند.
