متخصص غدد پزشکی است که پس از اتمام دوره تخصص داخلی، حداقل دو تا سه سال دوره فوق‌تخصصی را برای مطالعه سیستم پیچیده غدد درون‌ریز و تشخیص و درمان عدم تعادل هورمونی می‌گذراند تا بتواند هموستاز یا همان تعادل پایدار محیط داخلی بدن را بازگرداند. این پزشکان بر خلاف متخصصان داخلی که دیدگاهی کلی‌تر دارند، بر شبکه ظریف و پیچیده‌ای از غدد تمرکز می‌کنند که با ترشح بیش از پنجاه نوع هورمون مختلف، حیاتی‌ترین عملکردهای بدن از جمله متابولیسم، تنفس، رشد، تولید مثل و ادراک حسی را تنظیم می‌نمایند. سیستم غدد درون‌ریز برخلاف سیستم عصبی که با پیام‌های الکتریکی سریع در کسرری از ثانیه عمل می‌کند، از طریق پیام‌رسان‌های شیمیایی یا همان هورمون‌ها در جریان خون فعالیت می‌کند که اثراتی آهسته‌تر اما طولانی‌مدت‌تر و پایدارتر بر بافت‌های هدف دارند و همین ویژگی باعث می‌شود درمان بیماری‌های این حوزه نیازمند صبر و پایش مداوم باشد. تمایز حیاتی میان غدد درون‌ریز و برون‌ریز در نحوه ترشح مواد است؛ غدد درون‌ریز مانند تیروئید و هیپوفیز ترشحات خود را مستقیماً به جریان خون می‌ریزند تا به اندام‌های دوردست برسد، در حالی که غدد برون‌ریز مانند غدد عرق یا بزاقی، مواد تولیدی را از طریق مجاری به سطوح بدن یا حفرات داخلی هدایت می‌کنند. شناخت دقیق فیزیولوژی یعنی عملکرد طبیعی بدن و پاتوفیزیولوژی یعنی عملکرد بیمارگونه در سطح سیگنال‌دهی سلولی، هسته اصلی دانش یک فوق تخصص غدد را تشکیل می‌دهد تا بتواند بیماری‌های خاموش را پیش از بروز علائم شدید شناسایی کند. هدف نهایی تمامی این مداخلات درمانی و دارویی، دستیابی به تعادل حیاتی بدن است که در پزشکی هموستاز نامیده می‌شود و هرگونه انحراف از آن منجر به بیماری خواهد شد. بسیاری از مراجعین به این متخصصان، بیمارانی هستند که توسط پزشکان عمومی یا داخلی ارجاع شده‌اند زیرا پیچیدگی‌های بیوشیمیایی خون آن‌ها نیازمند تحلیلی فراتر از مراقبت‌های اولیه است.
متخصص غدد و متابولیسم دقیقاً چه کاری انجام می‌دهد؟
این پرسش ما را به سمت شناخت دقیق‌تر آناتومی و فیزیولوژی سیستم غدد سوق می‌دهد، جایی که غده هیپوفیز به عنوان رهبر ارکستر هورمونی بدن شناخته می‌شود. غده هیپوفیز که به اندازه یک نخود در قاعده مغز و در حفره‌ای استخوانی به نام زین ترکی محافظت می‌شود، اغلب غده استاد نامیده می‌شود زیرا با ترشح هورمون‌های محرک، فعالیت سایر غدد حیاتی بدن را کنترل می‌کند، هرچند خود این غده نیز تحت فرمان بخش دیگری از مغز به نام هیپوتالاموس قرار دارد و این سلسله مراتب فرماندهی نشان‌دهنده نظم دقیق بدن انسان است. شناخت محورهای هورمونی مانند محور هیپوتالاموس و هیپوفیز برای درک نحوه تشخیص بیماری‌ها توسط پزشک ضروری است زیرا اختلال در یک بخش از این محور، کل سیستم را مختل می‌کند و متخصص غدد باید تعیین کند که خرابی در کدام طبقه از این ساختار رخ داده است. در سوی دیگر این سیستم، غدد آدرنال یا فوق کلیوی قرار دارند که به صورت زوج در بالای کلیه‌ها واقع شده‌اند و مسئول تولید هورمون‌های حیاتی برای بقا در شرایط بحرانی هستند. این غدد با ترشح کورتیزول و آدرنالین، بدن را برای واکنش جنگ یا گریز آماده می‌کنند و فشار خون و قند خون را برای پاسخ به استرس تنظیم می‌نمایند. این شبکه ارتباطی میان مغز و غدد محیطی تضمین می‌کند که بدن بتواند خود را با تغییرات محیطی و استرس‌های روزمره وفق دهد.
چرا اختلالات تیروئید بر وزن و انرژی تأثیر می‌گذارند؟
غده تیروئید که ساختاری پروانه‌ای شکل دارد و در جلوی گردن قرار گرفته است، با جذب عنصر حیاتی ید، هورمون‌های تیروکسین و تری‌یدوتیرونین را تولید می‌کند که مسئول تنظیم نرخ متابولیسم پایه تمام سلول‌های بدن هستند و تعیین می‌کنند که بدن با چه سرعتی کالری‌ها را بسوزاند. کم‌کاری تیروئید یا هیپوتیروئیدیسم وضعیتی است که در آن غده قادر به تولید کافی هورمون نیست و این امر منجر به کاهش سرعت سوخت‌وساز، احساس سرمای دائمی، خستگی مفرط، افزایش وزن و حتی افسردگی می‌شود که کیفیت زندگی فرد را به شدت کاهش می‌دهد. در نقطه مقابل، پرکاری تیروئید یا هیپرتیروئیدیسم قرار دارد که در آن بدن با سرعت بیش از حد کار می‌کند و فرد دچار کاهش وزن سریع، تپش قلب، اضطراب، لرزش دست و عدم تحمل گرما می‌شود که می‌تواند فشاری جدی بر قلب وارد کند. شایع‌ترین علت کم‌کاری تیروئید، یک بیماری خودایمنی به نام تیروئیدیت هاشیموتو است که در آن سیستم ایمنی بدن به اشتباه به بافت تیروئید حمله کرده و آن را تخریب می‌کند، در حالی که بیماری گریوز به عنوان شایع‌ترین علت پرکاری تیروئید، ناشی از تحریک بیش از حد غده توسط آنتی‌بادی‌های خودی است. مفهوم گواتر صرفاً به معنای بزرگ شدن فیزیکی غده تیروئید است و لزوماً به معنای وجود سرطان یا اختلال عملکردی نیست، بلکه می‌تواند ناشی از کمبود ید یا التهاب باشد. گره‌های تیروئید توده‌های بافتی هستند که در اکثر موارد خوش‌خیم بوده و خطری برای بیمار ندارند، اما تشخیص قطعی ماهیت آن‌ها نیازمند بررسی‌های دقیق است. سرطان تیروئید اگرچه نامی هراس‌انگیز دارد، اما در صورت تشخیص به موقع توسط دکتر غدد و انکولوژیست، یکی از درمان‌پذیرترین انواع سرطان‌ها با نرخ بقای بسیار بالا محسوب می‌شود.
چگونه متخصص غدد دیابت و قند خون را مدیریت می‌کند؟
دیابت شیرین به عنوان یکی از شایع‌ترین بیماری‌های متابولیک، ناشی از ناتوانی بدن در استفاده صحیح از گلوکز است که یا به دلیل تخریب سلول‌های سازنده انسولین در لوزالمعده در دیابت نوع یک رخ می‌دهد و یا ناشی از مقاومت سلول‌های بدن نسبت به عملکرد انسولین در دیابت نوع دو است. دیابت نوع یک یک بیماری خودایمنی است که معمولاً در سنین پایین بروز می‌کند و بیمار برای زنده ماندن وابسته به تزریق خارجی انسولین است، زیرا پانکراس او دیگر قادر به تولید این هورمون حیاتی نیست. در مقابل، دیابت نوع دو که ارتباط تنگاتنگی با سبک زندگی و ژنتیک دارد، بیماری پیش‌رونده‌ای است که در آن انسولین وجود دارد اما قفل سلول‌ها را برای ورود قند باز نمی‌کند و این امر منجر به تجمع قند در خون یا هیپرگلیسمی می‌شود. قند خون بالا در درازمدت همانند یک سم تدریجی عمل کرده و به عروق ریز و اعصاب آسیب می‌زند که منجر به عوارضی همچون نوروپاتی و رتینوپاتی یا آسیب شبکیه چشم می‌گردد. از سوی دیگر، افت ناگهانی قند خون یا هیپوگلیسمی وضعیتی اورژانسی است که اثرات حاد و فوری‌تری بر مغز دارد و می‌تواند منجر به تشنج یا کما شود، بنابراین حفظ تعادل قند خون هنری است که بیمار باید با کمک تیم درمان بیاموزد. شاخص هموگلوبین ای‌وان‌سی به عنوان استاندارد طلایی پایش دیابت، میانگین قند خون سه ماه گذشته را نشان می‌دهد و تصویری دقیق‌تر از آزمایش قند ناشتا برای تنظیم دوز داروها ارائه می‌دهد. چاقی به ویژه چاقی شکمی، نقش مرکزی در ایجاد مقاومت به انسولین دارد و بخشی از یک وضعیت خطرناک‌تر به نام سندرم متابولیک است. سندرم متابولیک مجموعه‌ای از فشار خون بالا، قند خون بالا، چربی دور شکم و سطح کلسترول غیرطبیعی است که فرد را در معرض خطر بالای سکته‌های قلبی و مغزی قرار می‌دهد. بیش از بیست میلیون نفر در آمریکا به دیابت مبتلا هستند و چهل میلیون نفر در مرحله پیش‌دیابت قرار دارند که نشان‌دهنده ابعاد گسترده این اپیدمی جهانی است، اما خبر خوب این است که مرحله پیش‌دیابت با اصلاح سبک زندگی قابل بازگشت است.
چه بیماری‌هایی ناشی از اختلال در غده هیپوفیز و آدرنال هستند؟
بیماری‌های مرتبط با غده هیپوفیز و آدرنال اگرچه شیوع کمتری دارند اما تأثیرات عمیقی بر ظاهر و عملکرد حیاتی بدن می‌گذارند، به طوری که تشخیص آن‌ها نیازمند هوشمندی بالایی است. آکرومگالی بیماری نادری است که ناشی از ترشح بیش از حد هورمون رشد پس از بسته شدن صفحات رشد استخوانی در دوران بزرگسالی است و باعث می‌شود استخوان‌های صورت، دست و پا به تدریج پهن و درشت شوند، تغییری که آنقدر آرام رخ می‌دهد که گاهی اطرافیان متوجه آن نمی‌شوند. اگر همین ترشح بیش از حد هورمون رشد در دوران کودکی و پیش از بسته شدن صفحات رشد رخ دهد، منجر به بیماری ژیگانتیسم یا غول‌پیکری می‌شود که در آن قد فرد به طور غیرطبیعی افزایش می‌یابد. سندرم کوشینگ وضعیت دیگری است که در اثر سطح بالای کورتیزول در خون ایجاد می‌شود و با علائمی همچون چاقی مرکزی، صورت گرد و ماه شکل و خطوط بنفش روی شکم مشخص می‌گردد که می‌تواند ناشی از تومور غدد یا مصرف طولانی‌مدت داروهای کورتونی باشد. مفهوم متضاد این وضعیت، بیماری آدیسون یا نارسایی آدرنال است که در آن غدد فوق کلیوی قادر به تولید کافی کورتیزول نیستند و بیمار دچار لاغری مفرط، ضعف شدید عضلانی، افت فشار خون و تیرگی پوست می‌شود، وضعیتی که در صورت استرس شدید می‌تواند تهدیدکننده حیات باشد. نکته جالب توجه این است که حدود ده درصد از موارد فشار خون بالا، علت هورمونی دارند که به آن فشار خون ثانویه می‌گویند؛ این نوع فشار خون معمولاً به داروهای معمولی پاسخ نمی‌دهد و ناشی از ترشح بیش از حد هورمون‌هایی مانند آلدوسترون است که با تشخیص صحیح و گاهی جراحی، کاملاً درمان می‌شود. کورتیزول به عنوان هورمون استرس، علاوه بر تنظیم قند و فشار خون، خاصیت ضد التهابی قوی دارد و سرکوب سیستم ایمنی توسط سطوح بالای آن می‌تواند بدن را مستعد عفونت کند.
متخصص غدد چگونه پوکی استخوان را درمان می‌کند؟
پوکی استخوان یا استئوپروز بیماری خاموشی است که در آن فرآیند تخریب بافت استخوانی از فرآیند ساخت آن پیشی می‌گیرد و استخوان‌ها چنان شکننده می‌شوند که با کوچکترین ضربه‌ای دچار شکستگی می‌گردند. غدد پاراتیروئید که چهار غده کوچک به اندازه دانه برنج در پشت تیروئید هستند، بر خلاف تشابه اسمی، هیچ ارتباط عملکردی با تیروئید ندارند و وظیفه اصلی آن‌ها ثابت نگه داشتن سطح کلسیم خون در محدوده‌ای بسیار دقیق است. اگر سطح کلسیم خون به هر دلیلی کاهش یابد، غدد پاراتیروئید با ترشح هورمون، کلسیم را از بانک استخوان برداشت کرده و وارد خون می‌کنند که اگر این روند ادامه یابد، منجر به پوکی استخوان می‌شود. سلول‌های استخوان‌خوار یا استئوکلاست‌ها دائماً در حال تجزیه استخوان قدیمی هستند و سلول‌های استخوان‌ساز یا استئوبلاست‌ها استخوان جدید می‌سازند؛ بیماری زمانی رخ می‌دهد که تعادل میان این دو گروه برهم بخورد. یائسگی در زنان به دلیل افت ناگهانی هورمون استروژن، شتاب زیادی به فرآیند پوکی استخوان می‌دهد، زیرا استروژن نقشی محافظتی بر بافت استخوان دارد و مانع فعالیت بیش از حد سلول‌های استخوان‌خوار می‌شود. ویتامین دی در واقع یک ویتامین معمولی نیست، بلکه یک پرو-هورمون محلول در چربی است که برای جذب کلسیم از روده ضروری می‌باشد و کمبود آن که بسیار شایع است، می‌تواند منجر به نرمی استخوان یا استئومالاسی شود. سنجش تراکم استخوان ابزاری است که به پزشک اجازه می‌دهد قبل از رخ دادن شکستگی، وضعیت استخوان‌ها را بررسی کرده و در مرحله استئوپنی یا کاهش خفیف تراکم، مداخلات درمانی را آغاز کند. متخصص غدد با تجویز مکمل‌های کلسیم، ویتامین دی و داروهای بیس‌فسفونات که مانع تجزیه استخوان می‌شوند، تلاش می‌کند استحکام اسکلتی را حفظ نماید.
آیا مشکلات باروری و جنسی ریشه هورمونی دارند؟
بسیاری از موارد ناباروری و اختلالات جنسی ریشه در عدم تعادل سیستم اندوکرین دارند و بدون اصلاح این پایه هورمونی، درمان‌های دیگر کم‌اثر خواهند بود. سندرم تخمدان پلی‌کیستیک شایع‌ترین اختلال هورمونی در زنان سنین باروری است که با قاعدگی‌های نامنظم، افزایش هورمون‌های مردانه یا آندروژن‌ها و وجود کیست‌های متعدد در تخمدان مشخص می‌شود و ارتباط تنگاتنگی با مقاومت به انسولین و خطر دیابت دارد. افزایش سطح انسولین در این بیماران باعث تحریک تخمدان به تولید بیشتر تستوسترون می‌شود که نتیجه آن ظهور علائمی مانند موهای زائد ضخیم یا هیرسوتیسم و آکنه است. هیپوگنادیسم به معنای نارسایی غدد جنسی در تولید هورمون‌های جنسی است که در مردان منجر به کاهش سطح تستوسترون، کاهش میل جنسی، خستگی مزمن و حتی پوکی استخوان می‌شود و صرفاً یک مشکل جنسی نیست بلکه سلامت عمومی را تحت تأثیر قرار می‌دهد. اختلالات بلوغ نیز در حیطه تخصص غدد قرار دارد؛ بلوغ زودرس که قبل از هشت یا نه سالگی رخ می‌دهد می‌تواند باعث بسته شدن زودرس صفحات رشد و کوتاهی قد در بزرگسالی شود، در حالی که بلوغ دیررس باعث نگرانی‌های روانی و اجتماعی برای نوجوان می‌گردد. متخصص غدد همچنین نقش کلیدی در پزشکی تراجنسیتی ایفا می‌کند و با تجویز و پایش دقیق درمان جایگزینی هورمون، به افراد کمک می‌کند تا ویژگی‌های فیزیکی ثانویه خود را با هویت جنسی‌شان همسو کنند، فرآیندی که نیازمند نظارت دقیق برای پیشگیری از عوارض جانبی است.
متخصص غدد چگونه بیماری را تشخیص و درمان می‌کند؟
پیچیدگی‌های تشخیص در بیماری‌های غدد درون‌ریز فراتر از یک آزمایش خون ساده است، زیرا سطح هورمون‌ها در جریان خون ثابت نیست و ماهیتی نوسانی یا ضربان‌دار دارد که بسته به ساعات شبانه‌روز، وضعیت استرس و تغذیه تغییر می‌کند؛ بنابراین یک نمونه خون منفرد ممکن است تصویری گمراه‌کننده از وضعیت واقعی بیمار ارائه دهد و پزشک را به سمت استفاده از روش‌های پیشرفته‌تری به نام تست‌های دینامیک سوق دهد. اهمیت آزمایش‌های تحریک و سرکوب هورمونی در این است که پزشک به جای مشاهده وضعیت ایستای غده، عملکرد آن را در شرایط چالش‌برانگیز می‌سنجد؛ در تست‌های تحریکی با تزریق یک عامل محرک دارویی، ذخیره عملکردی غده بررسی می‌شود تا مشخص گردد آیا در صورت نیاز توانایی افزایش تولید هورمون را دارد یا خیر، که این روش استاندارد طلایی برای تشخیص نارسایی‌هایی مانند کم‌کاری غده آدرنال یا کمبود هورمون رشد است. در مقابل، تست‌های سرکوب یا مهاری برای زمانی کاربرد دارند که پزشک به پرکاری غده مشکوک است؛ در این حالت دارویی تجویز می‌شود که در حالت طبیعی باید تولید هورمون را متوقف کند و اگر غده همچنان به ترشح ادامه دهد، نشان‌دهنده خودمختاری یا وجود تومور فعال است، مانند آنچه در تست سرکوب دگزامتازون برای تشخیص سندرم کوشینگ انجام می‌شود. علاوه بر آزمایش‌های خون پویا، جمع‌آوری ادرار بیست و چهار ساعته یکی دیگر از ابزارهای تشخیصی حیاتی است که با وجود دشواری برای بیمار، اطلاعاتی بی‌نظیر در اختیار پزشک قرار می‌دهد؛ زیرا متابولیت‌های برخی هورمون‌ها مانند کورتیزول و کاتکول‌آمین‌ها که مسئول واکنش به استرس هستند، در طول روز نوسانات شدیدی دارند و تنها با اندازه‌گیری مجموع دفع آن‌ها در یک شبانه‌روز کامل می‌توان به برآورد دقیقی از ترشح کلی آن‌ها دست یافت و از خطای تشخیص مثبت کاذب جلوگیری کرد.
برای بررسی ساختاری توده‌ها و گره‌هایی که در معاینه فیزیکی یا سونوگرافی کشف می‌شوند، بیوپسی آسپیراسیون با سوزن ظریف یا اف‌ان‌ای، دقیق‌ترین و در عین حال کم‌تهاجمی‌ترین روش موجود است که تحولی شگرف در مدیریت گره‌های تیروئید ایجاد کرده است. این روش که معمولاً به صورت سرپایی و بدون نیاز به بیهوشی یا بخیه انجام می‌شود، شامل وارد کردن یک سوزن بسیار نازک به داخل گره تحت هدایت دقیق دستگاه سونوگرافی است تا نمونه‌ای از سلول‌ها برای بررسی میکروسکوپی برداشته شود؛ اهمیت این روش در آن است که می‌تواند با دقت بالایی گره‌های خوش‌خیم را از موارد بدخیم یا سرطانی تفکیک کند و از انجام جراحی‌های غیرضروری برای گره‌های بی‌خطر جلوگیری نماید. در کنار روش‌های نمونه‌برداری، تصویربرداری‌های پزشکی هسته‌ای یا اسکن‌های رادیوایزوتوپ جایگاه ویژه‌ای در تخصص غدد دارند، زیرا برخلاف سی‌تی‌اسکن یا ام‌آرآی که تنها آناتومی و شکل ظاهری غدد را نشان می‌دهند، اسکن‌های هسته‌ای قادرند فیزیولوژی و میزان فعالیت سلول‌ها را به تصویر بکشند. در این روش با تزریق مقدار بسیار اندکی از ماده رادیواکتیو بی‌خطر، پزشک می‌تواند نواحی پرکار یا گره‌های گرم را که معمولاً خوش‌خیم هستند از نواحی کم‌کار یا گره‌های سرد که احتمال بدخیمی بیشتری دارند متمایز کند و نقشه عملکردی دقیقی از غده تیروئید یا پاراتیروئید به دست آورد.
پس از طی مراحل دقیق تشخیص، استراتژی‌های درمانی در این تخصص طیف وسیعی از دارودرمانی تا جراحی را شامل می‌شود که یکی از منحصربه‌فردترین آن‌ها درمان با ید رادیواکتیو است. این روش درمانی که مصداق بارز پزشکی دقیق و هدفمند است، بر پایه این واقعیت استوار شده که سلول‌های تیروئید تقریباً تنها سلول‌های بدن هستند که قابلیت جذب و تغلیظ عنصر ید را دارند؛ بنابراین وقتی بیمار کپسول یا مایع حاوی ید رادیواکتیو را مصرف می‌کند، این ماده هوشمندانه و به طور اختصاصی تنها جذب سلول‌های تیروئید، اعم از سلول‌های پرکار در بیماری گریوز یا سلول‌های سرطانی باقی‌مانده پس از جراحی می‌شود و با تابش اشعه درونی آن‌ها را نابود می‌کند، بدون آنکه آسیب قابل توجهی به سایر بافت‌های سالم بدن وارد سازد. درمان جایگزینی هورمون یا اچ‌آر‌تی سنگ بنای درمان در بیماری‌های نارسایی غدد است و هدف آن تقلید کامل از ریتم طبیعی ترشح هورمون‌ها در بدن است تا بیمار بتواند زندگی نرمالی داشته باشد؛ مثال بارز آن استفاده از قرص‌های لووتیروکسین برای بیماران مبتلا به کم‌کاری تیروئید یا تجویز هیدروکورتیزون برای بیماران آدیسون است که دوز آن باید دقیقاً مشابه الگوی ترشح روزانه بدن تنظیم شود.
انسولین‌درمانی برای بیماران مبتلا به دیابت نوع یک یک ضرورت حیاتی و غیرقابل جایگزین است، زیرا بدن این افراد به طور مطلق توانایی تولید انسولین را از دست داده است و از آنجا که انسولین یک ساختار پروتئینی دارد و در صورت مصرف خوراکی توسط اسید معده تجزیه می‌شود، حتماً باید از طریق تزریق زیرپوستی یا پمپ‌های پیشرفته وارد بدن گردد. مدیریت دقیق این درمان‌ها و تنظیم دوزهای حساس دارویی نیازمند نظارت مستمر توسط یک دکتر غدد باتجربه است تا از عوارضی همچون افت قند خون یا نوسانات هورمونی جلوگیری شود. علاوه بر مداخلات دارویی، تغییر سبک زندگی شامل اصلاح رژیم غذایی، تنظیم الگوی خواب و فعالیت بدنی منظم، نقشی فراتر از یک توصیه کلیشه‌ای دارد و به عنوان یک درمان خط اول قدرتمند، به ویژه در مدیریت دیابت نوع دو و سندرم تخمدان پلی‌کیستیک عمل می‌کند؛ زیرا کاهش وزن حتی به میزان اندک می‌تواند مقاومت به انسولین را به طرز چشمگیری کاهش دهد و گاهی نیاز به مصرف دارو را مرتفع سازد. آماده‌سازی برای ویزیت‌های پزشکی با تهیه فهرستی دقیق از تمامی داروهای مصرفی، مکمل‌ها و سوابق بیماری‌های خانوادگی بسیار حائز اهمیت است، چرا که بسیاری از اختلالات غدد زمینه ژنتیکی قوی دارند و اطلاع پزشک از این جزئیات می‌تواند مسیر پر پیچ و خم تشخیص را کوتاه‌تر و دقیق‌تر کند.
